4. Hafta Ders Notu

Kavram Olarak Üçboyutlu Görüntü

Fotoğraf, film ve video ikiboyutlu görüntüler üretirler ve temel amaçları durağan ve hareketli olarak görüntüleri kaydetmektir. Ancak bu süreçte ortaya çıkan ikiboyutlu görüntüler, insanın üçboyutlu görme becerisinin yanında eksik kalır. İnsan iki göz olması nedeniyle üçboyutlu görür.

İnsanların nesneleri üçboyutlu olarak görmelerinin nedeni yüzlerinde iki farklı gözün olmasıdır. İki yerine bir gözümüz olsaydı, nesneleri üçboyutlu olarak algılamamız mümkün olmayacaktı. Yaklaşık 5-6 cm mesafede bulunan iki gözden beyne ulaşan görsel bilgiler, nesneleri üçboyutlu olarak algılanmasının temel gerekçesidir.

Bir gözle görme durumuna tıp dilinde monoküler görme adı verilir. İki gözle görme durumuna ise binoküler görmedir. Nesnelere iki gözle bakıldığında; her göz aynı cismi başka açıdan görür. Cismin iki farklı açıdan olan görüntüsü beyinde birleşerek üçboyutlu görüş sağlanır. Sağ ve sol gözün gördüğü görüş alanları birbirinden farklı açılardadır.

Dilerseniz, şu an okuduğunuz kitabın satırlarını önce sağ gözünüz, daha sonra ise sol gözünüzle okumayı deneyin. Bir sağ, bir sol ile tekrar tekrar bakmaya çalışın. Birbirinden farklı açılardan birbirine benzer ama birbirinden küçük farklılıklar içeren iki görüntü göreceksiniz. İşte, insan beyni bu görüntülerdeki farklı bakış açılarını derinlik algılaması olarak değerlendirir. İki farklı boyutta gerçekleşen görüntülemeyi beyin birleştirir ve streopsis adı verilen bu süreç sonunda üçboyutlu algılama gerçekleşir.

O halde, binoküler görme deneyimi bizim fotoğraf ve video çekme süreçlerinde ne işimize yarar? Bunun en temel yanıtı, bir aygıt aracılığı ile oluşturulan gerçekliği, kendi gözlerimizle deneyimlediğimiz gerçekliğe yaklaştırmaktır. Yani aracın izlerini ortadan kaldırmak, kendi gözlerimizle bakıyormuş izlenimini yaşamak olarak tanımlanabilir. İşte bu nedenledir ki, aslında her yeni teknoloji, kullanıcısına bunu vaat eder. Daha gerçek renkler, daha gerçek görüntüler vs vs…

Üçboyutlu, derinlik algısına dayanan, izleyicide hayranlık uyandıran görüntülerdeki estetik kaygı tabi ki oldukça önemli; ancak bu estetik bakışı temellendiren ilk ana başlık, gerçeklik algısını beslemek üzerine kurulabilir. Burada sözünü etmeye çalıştığımız şey, sahicilik, hakikatin aynısını üretmek değil. Sahici ya da kurmaca, yapıntı ya da gerçek, bahsedilen şey izleyenin, iletişim süreci içinde bulunanın aracın varlığını unutması. Aracı hissetmeyecek bir iletişim ortamının sağlaması. Bir başka deyişle, suret ile gerçek arasındaki mesele değil, gerçeğin sureti ile olan iletişimde, aracı hissiyatının ortadan kalkması.

Daha estetik bir çerçeve olarak tanımladığımız görüntülerde aslında ilk aranan temel özellik, aracın varlığını ortadan kaldırmak, medyalaştırılmış gerçekliği, medyumun varlığını hissettirmeyecek deneyimlerle algılanmasını sağlamak olacaktır. Bu tam olarak gerçekleşebilir mi? Şu anki teknolojilerle, aracın varlığını unutacak bir gerçeklik algısı çok mümkün görünmüyor. Sadece farklı uygulamalarla bu algıyı yanıltabilmenin yollarını aramak mümkün. İki boyutlu yüzeylerde, üçüncü boyut izlenimi oluşturma çabaları da işte bu sürecin bir parçası olarak görülebilir.

Fotoğraf, film ve video gibi iki boyutlu yüzeylerde üçüncü boyut hissi uyandırabilmek için, kompozisyon bilgisine, çerçeveleme tekniklerine ve daha önceki konu başlıklarında işlediğimiz aydınlatma tekniklerine ihtiyaç duyarız.

Aydınlatma ile Üçüncü Boyut Oluşturma

Işık ve aydınlatmanın birincil amacı görüntülenecek alanların görülebilir hale getirilmesi olarak bilinir. Diğer yandan bizler için aydınlatma, aslında çerçeve içinde üçüncü boyut izlenimi oluşturma sürecidir. Bu süreçte yapmamız gereken sadece ışıklı alanlara değil, aynı zamanda karanlık alanlara da bakmak olacaktır. Işıklı alanlar ile karanlık alanlar arasında nasıl bir ilişki olduğunu denetlemek, aydınlıktan karanlığa geçişteki sertlik ya da yumuşaklık ilişkisini düzenlemek, ışığı bir resmetme tekniği olarak kullanmanın en işlevsel yoludur.

Bu süreçte aşağıdaki sorulara vereceğimiz yanıtlar ya da kafamızda oluşan sorular, bizim daha iyi bir çerçeve kurmamıza yardımcı olacaktır:

Nesnenin ya da kişinin ne kadarını aydınlatmalıyım?
Nesne ile çevresi arasında bir aydınlık-karanlık ilişkisi olmalı mı?
Kameram hangi açıda olacak, ben nesneye hangi açıdan bakacağım ve ışık kaynağın ya da kaynakların nesneyi hangi açılardan aydınlatacak?
Aydınlatma kaynaklarımın aydınlatma gücü nedir ve nesneye ne kadar yaklaşabilir ya da yaklaşacak?
Nesne üzerine düşen ışığın niteliği nedir? Nesnenin üzerine düşen ışığın renk ısısı nedir? Kontrol edilebilir mi?

İşte bu soruların yanıtlarını kısaca değerlendirmek, bizlerin fotoğraflarının doğru pozlanması ve göze daha iyi görünmesi için fırsat yaratacaktır.

Nesnelerin ne kadarının aydınlatılması konusu, bizim nesnelerin ya da kişilerin hangi alanlarını vurgulamak istediğimiz ile ilgili olabileceği gibi, ilk derste de işlediğimiz üzere; bağlı ve atılan gölgelerle bir derinlik algısı yaratmak amacı ile de olabilir. Burada dikkat etmemiz gereken nokta, aydınlık ve karanlık ilişkisini kurarken, hangi alanları aydınlıkta, hangi alanları ise karanlıkta bırakacağımızı amacımıza uygun yönetebilmektir.

Yukarıda sözü edilen bu durum, sadece nesnenin formu ile ilgili değil, nesnenin çevresindeki diğer nesneler, nesnenin ortamdaki yeri ve koşulları için de geçeridir. Örneğin üstte bulunan şekle bakıldığında, (a) olarak ifade edilen çizim sadece bir şekilden ibarettir. şeklin hacmi, uzaydaki durumu ve boyutu hakkında herhangi bir görsel bilgi edinmek olanaksızdır. (b) çizimi ise bizlere şeklin bir koni olduğu bilgisini verir. Bu bilgiyi koninin sol dış yüzeyindeki gölgelendirmeden anlarız. (c) çizimi ise koninin içinin boş olduğunu gösterir ve bunu da koninin sağ iç yüzeyindeki gölgelendirme aracılığıyla kavrarız. (d) çiziminde koninin tabana göre havada olduğu bilgisini verir. Çünkü koni ile zemine vuran gölgesi birleşmemektedir. (e) çiziminde, koni ile gölgesinin birleşmesi ise, koninin uzaydaki konumunu net olarak belirler: Koni zemine dokunur şekilde durmaktadır. Bu açıdan bakıldığında aydınlatma, nesnenin uzamdaki yerini belirler, nesnenin dokusunu ortaya çıkarır, üçüncü boyut kazandırır, nesneyi şekilden forma dönüştürür ve nesnenin zaman boyutu hakkında bize bilgiler verir.

Işık kaynakları ve kamera konumu arasındaki ilişki ise diğer konulardan biraz daha karmaşıktır. Bu durum daha çok bizim nasıl bir görüntü elde etmek istediğimiz ile ilişkili olarak gelişir. Genel olarak ışığın gönü ile kameranın yönü hep aynıdır ve böylelikle kameraya yönelmiş bir ışık kaynağından kaçınılır. Çünkü aksi durumda nesneler görünür olmaktan uzaklaşır. Oysa bu genel kullanım dışında, siluet aydınlatmada olduğu gibi, bazen nesne kamera ile ışık kaynağı arasında konumlandırılır. Bu konumda ışık kaynağı kameraya doğru olabilir. Nesnenin sadece konturları görünür.

Siluet aydınlatma için ışık kaynağının illa yapay ışık kaynağı olması gerekmez. Siluet aydınlatma, nesnenin tamamen karanlık, nesne dışında kalan fonun aydınlık olarak kaldığı, ışık kaynağının kameranın objektifine doğru ışık verdiği aydınlatma biçimidir. Doğal ışık kaynakları ile de bu tür fotoğraflar çekmeniz mümkün. Diğer yandan kamera açısının aydınlatma ile ilişkisi ise, nesnenin boyutunu ortaya çıkarabilecek, nesneyi üçboyutlu gösterebilecek bir açının seçilmesi ile ilişkili olabilir.

Aydınlatma kaynaklarının gücü ve nesneye uzaklığı ise, aydınlatılan alanın ne kadar aydınlık ya da ne kadar karanlık olacağını doğrudan etkiler. Işık kaynağının nesne ile olan mesafesi, nesne üzerindeki ışıklılık derecesini, ışık kaynağının açısı ise, nesne üzerinde ve çevresinde oluşacak gölgelerin niteliğini belirlemesi açısından önemlidir.

Işık kaynaklarının renk ısısı ise, nesne üzerinden kameraya yansıyan ışığın niteliği ile ilişkilidir. Özellikle videoda kamerada ortaya çıkan görüntünün renklerinin doğru oluşması açısından önemlidir. Bu noktada amatör bir kullanıcı olarak bir ortamda sadece bir çeşit ışık kaynağının oluşması sizlerin işini kolaylaştıracaktır. Örneğin, gün ışığı olan bir ortamda başka ışık kaynağı kullanılmaması, sarı ışıkla aydınlatılmış bir ortamda ayrıca floresan lambalarının yakılmaması gibi basit çözümler amatör kullanıcılar için rahatlatıcı uygulamalar olabilir. Aşağıda belli başlı ışık kaynaklarının renk ısılarını göreceksiniz. Bu renk ısıları Kelvin değeri olarak derecelendirilir. Evlerinizde kullandığınız ampullerin üzerinde de artık çoğunlukla bu değerler yazar. Örnek olarak gündüz pencereden gelen ışık yetersiz geliyorsa, 5000-6500 K arasında ışık veren bir lamba kullanarak pencereden gelen ışığı desteklemek uygun olacaktır. 3200 K renk ısısı veren sarı ışıklı ampuller ise, gece, gün ışığının olmadığı alanlarda doğru sonuçlar verecektir.

Şekil Zemin İlişkisi

İkiboyutlu bir yüzeyde derinlik etkisi yaratan en işlevsel ögelerden biri, şekil zemin ilişkisi oluşturmaktır. Genel olarak sınırlandırılmış alan üzerinde oluşturulan lekeler şekil ve arta kalan alanlarsa zemin olarak adlandırılır. Fakat bu sınırlı alanın yüzeyinin zemin olacağı anlamına gelmez. Neyin şekil neyin zemin olacağını hangi alanın vurgu alanı ve hangi alanınsa fon olarak seçileceği ile ilişkilidir. Beyaz bulutlar mavi gökyüzüne göre zemin oluşturabileceği gibi, bulutlarının önünden geçen kuşlar, bulutları zemin; kuş görüntülerini de şekil haline dönüştürebilir. Bu nedenle şekil olarak kabul edilen lekeler pozitif hacim, zemin olarak kabul edilen alanlar da negatif hacim olarak anılır.

Görsel bir düzenlemede pozitif hacim, negatif hacme göre daha önde algılanır. Negatif hacim-pozitif hacim karşıtlığı, derinlik algılamasının, üçboyutlu algı yanılsamasının ilk adımını oluşturur. Başarılı bir kompozisyon sadece bir değil, birçok şekil zemin ilişkisinin bileşiminden oluşur. Böylelikle resmedilen yüzeydeki negatif ve pozitif hacimler birbirleriyle sürekli ilişki içindedir ve bu ilişki üçüncü boyut yanılsamasına katkıda bulunur.

Escher, Sky and Water resminde, kazlardan balığa dönüşen figürlerinde şekil zemin ilişkisinden yararlanır. Resimde gökyüzünde şekil olarak algılanan kaz figürleri, resmin ortalarına doğru zemin haline dönüşür Bu dönüşüm oldukça yumuşak ve göz yanıltıcıdır. Resmin altlarına doğru artık şekil olarak balıkları görürüz. Siyah kazlar ise gitgide zemin haline döner ve artık balıkları saran sudur. Resimde oldukça iyi işlenmiş ve basitçe değişen şekil zemin ilişkisi, en temel şekliyle üçüncü boyut izlenimine örnek oluşturur.

Gözümüzü vizöre yaklaştırdığımızda, ya da cep telefonlarımızla fotoğraf çekmek için çerçeve yapmaya başladığımızda, yine en temel soruya vereceğimiz yanıtın peşinden koşmak bizlere hep rehberlik edecektir. Ben neyin fotoğrafını çekmek istiyorum? İşte vereceğiniz bu basit yanıtın görsel karşılığını oluşturmak için şekil zemin ilişkisinden yararlanmaya çalışmak bizlere çok yardımcı olacaktır. Fotoğrafını çekmek istediğimiz şeyi gruptan basitçe ayırabilmeliyiz. Görüntülemek istediğimiz kişi ya da nesneyi ayrı bir yere taşıyabiliriz. Basit bir açı değişimi ile nesnenin arkasındaki karmaşadan nesneyi kurtarabiliriz. Burada bulacağımız anlık basit çözümlerle görüntülemek istediğimiz şey ile diğerleri arasında bir şekil zemin ilişkisi kurmak yapacağımız ilk iş olmalıdır.

Büyüklük – Küçüklük, Aşağı – Yukarı İlişkisi

Çevremize baktığımızda kimi nesnelerin büyük, kimilerinin ise küçük olduklarını görürüz. Bu karşılaştırmayı yaparken de temel olarak insan vücudunu yani kendi vücudumuzu ölçüt alırız. Küçük olarak adlandırdığımız nesneler insan bedeninin oranlarına göre küçük, büyük nesneler ise yine bu orana göre büyüktür. Fakat bu ölçülendirme süreci sadece yakın çevremizle sınırlıdır. Görüntü olarak düşündüğümüzde ise durum biraz farklıdır. Bize göre çok büyük olan bir ağaç̧ uzaktan küçük görünür. Hemen omzumuzda duran küçücük bir böcek ise artık bizler için büyüktür. O halde mesafe, nesnelerin büyük ya da küçük görünmeleri acısından ö nemli bir ölçüt olarak karşımıza çıkar.

Bu süreç resmetme tekniğine de aynı şekilde yansır. Görsel bir düzenlemede yakın olan nesneler daha büyük, uzak olan nesneler ise daha küçük resmedilirler. Böylelikle büyüklük-küçüklük karşılaştırması bizlerin derinlik algısını yönlendirerek üçboyutlu bir yanılsama oluşturur.

Ayrıca, karşılaştırdığımız iki figür de hem fiziksel, hem de imaj olarak birbiriyle eşdeğer büyüklüklerde olabilir. Tıpkı şekilde görünen ağaç figürleri gibi eşit büyüklükteki nesnelerin karşılaştırılmasında bu kez farklı bir algı süreci yaşarız. Bu süreçte ise sınırlandırılmış alanın aşağısında ve yukarısında konumlandırılan figürlerden, aşağıda olan figür bize daha yakın görünecektir. Yukarıda bulunan ağaç̧ figürü ise göreli olarak uzak olarak algılanır. Bu durumda, sadece büyüklük küçüklük değil, yükseklik alçaklık bilgileri de nesnelerle olan mesafemizin algısında, üçüncü boyutu oluşturan ögelerden biri olarak işlev kazanır.

Kesişen Konturlar

Görsel bir düzenlemede, yer alan lekeler her zaman sınırlandırılmış alan içine dağılmış bir şekilde yer almazlar. Çoğunlukla bu lekeler birbirleriyle kesişirler. Tıpkı gerçek dünyayı algılamamız gibi bu kesişme bizim bakış acımızla ilgilidir. Bakış acımızı değiştirdiğimizde bu nesnelerin birbirinden ayrık olduğunu görürüz. Fakat resmedilen bakış acısı ise sabittir. Böyle bir görsel düzenlemede hangi nesnenin daha önde, hangi nesnenin ise daha arkada olduğu bilgisini, nesnelerin resimde bıraktığı lekelerin konturlarından alırız. Yukarıdaki şekilde kare, üçgen ve daire iç̧ içe konumlandırılmıştır. Dairenin şeklinde herhangi bir kesilme yoktur ve konturları kesintisiz olarak yer alır. Bu bilgi, bize dairenin en önde olduğu izlenimini verir. Karenin konturları ise daire tarafından kesintiye uğrar, kare dairenin arkasındadır. Üçgenin konturları ise hem daire hem de kare tarafından kesilir. Böylelikle biz üçgeni hem dairenin hem de karenin arkasında olduğu izlenimini ediniriz.

Diğer yandan, bir çerçeveyi yapılandırırken aşağıdaki maddeleri özümsemek, sizlere önemli katkılarda bulunabilir:

• Görüntülerdeki dolu alanlar, boş alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.

• Görüntülerdeki daha büyük alanlar, daha küçük alanlara göre daha fazla görsel ağırlığa sahiptir.

• Görüntülerdeki aydınlık alanlar, karanlık alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.

• Görüntülerdeki parlak alanlar, mat alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.

• Görüntülerdeki hareketli alanlar durağan alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.

Tüm bu detayların yanında unutulmaması gereken en önemli konunun, sanatın sınırlarına yaklaştığımızda tüm kuralların değişebilir ve dönülebilir olduğudur. Hatta sanat, bu kurallarla mücadele eder. Kimi zaman da bu kuralları yıkmayı hedefler. Bu nedenle sanat felsefesi temelinde sablonlaştırılabilecek, sanat formülleri yoktur. Her iş, her fotoğraf, her film kendi bağlamında, kendi özgün katmanları ile sanatın süzgecinden geçer.

Yararlanılan Kaynaklar:

Herbert, Zettl. (2013) Sight Sound and Motion: Applied Media Aesthetics. Wadsworth Publishing

Kılıç, Levend. (2003) Görüntü Estetiği. İnkılap Kitabevi.

Altunay, Alper. (2016) Görsel Estetik. Açıköğretim Fakültesi Yayınları.